Mỗi khi đất nước bị bóng giặc ngoại xâm giày vò, cuộc kháng chiến của nhân dân ta lại bùng lên dữ dội và hừng hực khí thế. Người nông dân tham gia vào chiến trận từ xưa đến nay là vô số, song chỉ đến khi “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” ra đời, tượng đài về người nông dân nghĩa sĩ mới thực sự được khắc họa sinh động. Hình ảnh người nông dân đánh giặc dưới ngòi bút của Nguyễn Đình Chiểu hiện lên vừa hùng dũng, hiên ngang nhưng cũng không thể tránh khỏi nỗi bi thương, mất mát. “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” được viết theo yêu cầu của Đỗ Quang tuần phủ Gia Định để truy điệu các nông dân nghĩa sĩ đã hi sinh trong trận tấn công đồn Cần Giuộc đêm 16 – 12 – 1861. Tác giả sử dụng thể văn tế - thể Phú Đường Luật để bày tỏ lòng thương tiếc đối với những người đã mất. Hình ảnh người nghĩa sĩ Cần Giuộc vì thế hiện lên với vẻ đẹp bi tráng, vừa hào hùng vừa xúc động. Trước khi giặc đến, họ có cuộc sống “cui cút làm ăn; toan lo nghèo khó”, “việc cuốc, việc cày, việc bừa, việc cấy, tay vốn quen làm”. Đó là cuộc sống gắn bó với ruộng đồng, con trâu cái cày, chịu khó, lam lũ, nhưng vẫn nghèo túng. Đến khi giặc xâm lược nước ta, dù xa lạ, không hiểu biết với công việc nhà binh nhưng vì lòng căm thù giặc sâu sắc, họ đã đứng lên chống giặc. Thái độ ghét bỏ của họ được bộc lộ một cách trực tiếp với ngôn ngữ của đời sống nông thôn: “mùi tinh chiên vấy vá đã ba năm, ghét thói mọi như nhà nông ghét cỏ”, “bữa thấy bòng bong che trắng lốp, muốn tới ăn gan; ngày xem ống khói chạy đen sì, muốn ra cắn cổ”. Hành động tội ác và sự hoành hành ngang nhiên, khiêu khích của quân thù diệt tàn cuộc sống của người nông dân khiến họ không kìm đuộc tức giận. Họ nhận thức được trách nhiệm của mình trước hoàn cảnh đất nước và biến nhận thức ấy thành hành động mà không cần thúc giục: “Nào đợi ai đòi ai bắt, phen này ra sức đoạn kình”. Trong cuộc chiến đấu với kẻ thù, dù điều kiện chiến đấu còn nhiều khó khăn song vẻ đẹp của người nông dân nghĩa sĩ lại ngời sáng hơn bao giờ hết. Họ ra quân với lực lượng không quen binh đao, vũ khí là những vật dụng thô sơ, binh thư, binh pháp thì không quen, không biết, khó khăn chồng chất khó khăn: “Ngoài cật có một manh áo vải, nào đợi mang bao tấu, bầu ngòi; trong tay cầm một ngọn tầm vông, chi nài sắm dao tu, nón gõ”. Vậy mà, họ chiến đấu với tinh thần quả cảm tự nhiên, không tính toán với hành động tung hoành: đạp lướt, xô, đâm, đánh, chém rớt, lao... Động từ liên hoàn kết hợp với nhịp câu ngắn đã góp phần tái hiện không khí khẩn trương, sôi động đầy hào hứng của trận đánh cùng khí thế ngút trời của những người tham gia chiến trận. Bức tranh chiến trận ấy miêu tả rõ tinh thần bão táp, hào hùng của nghĩa sĩ và sự thất điên bát đảo của quân thù. Ngay cả khi những người nghĩa sĩ nông dân đã hi sinh, ở họ ta vẫn thấy được vẻ đẹp của lòng trung hiếu. Đau xót có, bi tráng có song vượt lên tất cả là tư thế của người anh hùng hiên ngang: “Những lăm lòng nghĩa lâu dùng; đâu biết xác phàm vội bỏ”, của tinh thần sử thi ngời sáng: “Thà thác mà đặng câu địch khái, về theo tổ phụ cũng vinh; hơn còn mà chịu chữ đầu tây, ở với man di rất khổ”, “một trận khói tan, nghìn năm tiết rỡ”. Mặc dù tất cả họ đã hi sinh nhưng tinh thần dũng cảm ấy vẫn luôn còn mãi, tấm lòng son sắt ấy sẽ trường tồn cùng với thời gian. Lòng trung hiếu của nghĩa sĩ Cần Giuộc vì thế vĩnh viễn hóa: “Sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc, linh hồn theo giúp cơ bình, muôn kiếp nguyện được trả thù kia; sống thờ vua, thác cũng thờ vua, lời dụ dạy đã rành rành, một chữ ấm đủ đền công đó”. Qua việc sử dụng ngôn ngữ chân thực, giàu cảm xúc cùng lời văn biền ngẫu, uyển chuyển, thủ pháp liệt kê, đối lập, tác phẩm đã khắc họa tượng đài đồ sộ, hoành tráng về người nông dân Nam Bộ anh dũng. Tác phẩm vì thế được xem là một thành tựu đột xuất, một mốc son chói lọi trong lịch sử dân tộc về người nông dân.