Hôm ấy Dế Mèn sang chơi nhà Dế Choắt, thấy trong nhà luộm thuộm liền bảo:

-Sao chú mày ăn ở cẩu thả quá như thế! Nhà cửa đâu mà tuềnh toàng, nếu có đứa nào đến phá thì chú mày chết ngay đuôi.

    …

Dế Choắt trả lời tôi bằng một giọng rất buồn rầu:

-Thưa anh, em cũng muốn khôn nhưng không khôn được, động đến việc là em thở rồi, không còn sức đâu mà đào bới nữa.( Dế Mèn, Tô Hoài)

Vai xã hội: Trên- dưới ( Dế Mèn là anh, dế choắt là em)

Dế Mèn có thái độ trích thượng, kẻ cả, vừa thể hiện sự hống hách:

• Cách xưng hô là "tao" và "chú mày" dù cả hai bằng tuổi, đó là thái độ của bề trên với kẻ dưới.
• Chân dung của Dế Choắt được miêu tả gầy gò, xấu xí, như gã nghiện thuốc phiện… Thể hiện sự cao ngạo của Dế Mèn đối với bạn của mình.

Thái độ của Dế Choắt cung kính, nhút nhát, e dè:

• Xưng hô cung kính xưng là "em" gọi Dế Mèn là "anh"
• Thể hiện sự yếu đuối, buồn bã trong lời nói "muốn khôn nhưng khôn được", "động đến việc là không thở nổi"

+ Quan hệ giữa các nhân vật tham gia hội thoại trong đoạn trích trên là quan hệ trên - dưới, giữa những người trong gia đình. Nhân vật bà cô là vai trên, chú bé Hồng là vai dưới.
 
+ Cách cư xử của người cô có nhiều điều rất đáng chê trách:
 
- Xưng hô không lịch sự: mày - tao thay vì có thể xưng là cô cháu.
 
- Những lời nói thiếu thiện chí cố ý dè bỉu mẹ cậu bé và khoét sâu vào nỗi đau của cậu bé, thiếu sự thân ái của tình ruột thịt. Người cô là người rất đáng chê trách.
 
+ Những chi tiết thể hiện sự kìm nén bất bình của chú bé Hồng:
 
- Trước những lời xúc xiểm của bà cô, cậu bé Hồng rất đau khổ và buồn giận, nhưng vẫn cố kìm nén:
 
Tôi cười dài trong tiếng khóc.
 
Cô tôi chưa dứt câu, cổ họng tôi đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng.
 
- Lí do sự kìm nén: người cô là bậc trên (vai trên), bé Hồng là vai dưới cho nên cậu bé phải cố gắng kìm nén sự bất bình để giữ thái độ lễ phép.