Trong kho tàng văn học dân gian ở Vĩnh Linh, Quảng Trị, những huyền thoại về sự cộng cư và chuyển nhượng quyền sở hữu các vùng đất giữa các bộ phận cư dân Chăm - Việt được xây dựng trên những cốt truyện có thực và không có thực đã trở thành một thứ truyền thuyết phản ánh về quá trình khai canh lập làng, xây dựng quê hương trên vùng đất mới với bao khó khăn thử thách của những lớp cư dân người Việt buổi đầu mới đến. Trong vô vàn những truyền thuyết như thế thì truyền thuyết về đảo Cồn Cỏ và động Lòi Reng là một minh chứng khá điển hình. Qua câu chuyện chúng ta không chỉ hiểu được những vấn đề lịch sử vùng đất của người Việt mà còn nhiều bí ẩn và kỳ lạ về những vấn đề liên quan đến văn hóa Chămpa trên đất Quảng Trị cần khám phá. Để dễ dàng cho việc tìm hiểu, nghiên cứu chúng tôi xin trích dẫn lại nội dung của truyền thuyết đảo Cồn Cỏ và động Lòi Reng như sau:

Chuyện kể rằng: Ngày xưa có một người rất khỏe tên là Thồ Lồ. Ông này có nhiệm vụ đào đất, đắp núi. Có một lần ông gánh một gánh đất quá nặng, đòn gánh bị gãy. Hai sọt đất văng ra hai phía. Sọt văng về phía núi thành ra động Lòi Reng (một hòn núi lớn thuộc địa phận xã Vĩnh Thủy, trong bản đồ quân sự ghi là cao điểm 74). Sọt văng về phía biển thành đảo Cồn Cỏ. Cái đòn gánh thì văng lên trời thành cái mống (cầu vồng). Chỗ hai bàn chân ông đứng thành hai  cái giếng hiện nay thuộc xã Vĩnh Nam trong đó có một gót chân đặt trên đất làng Huỳnh Công Nam. Ông đánh lửa châm thuốc hút nhưng mớ bùi nhùi nhét trong ruột tượng ướt đẫm mồ hôi, đánh vẹt mất 3/4 hòn đá mà lửa không bén. Ông nổi cáu cốc hòn đá một cái rồi liệng ra một phía, còn mớ bùi nhùi ông liệng ra phía khác. Hòn đá bị vẹt nay còn nằm ở xã Vĩnh Lâm. Trên mặt đá còn in rõ bốn dấu lõm sống đốt ngón tay ông cốc vào. Còn mớ bùi nhùi rơi xuống thành Rú Lịnh (hiện nay là rừng nguyên sinh rộng 105ha, nổi lên đột ngột giữa cao nguyên đất đỏ Vĩnh Linh và cách bờ biển không xa).

#tranvutrunglinh2000