Công cuộc khai phá phương nam bắt đầu từ năm 1558 dưới thời chúa Nguyễn Hoàng. Trải qua 8 đời Chúa, 200 năm sau, lãnh thổ Đàng Trong đã vô cùng rộng lớn, trải dài đến tận vùng cực nam của nước ta ngày nay. Trong quá trình này, không thiếu những vị quan, tướng, công nữ đóng ghóp công sức cho việc mở mang bờ cõi, khai phá vùng đất Nam bộ. Nổi bật trong số đó có thể kể tới Nguyễn Hữu Cảnh.

Trong quá trình này, không thiếu những vị quan, tướng, công nữ đóng ghóp công sức cho việc mở mang bờ cõi, khai phá vùng đất Nam bộ. Nổi bật trong số đó có thể kể tới Nguyễn Hữu Cảnh.

Nguyễn Hữu Cảnh sinh năm 1650 ở Quảng Bình, là con trai của danh tướng Nguyễn Hữu Dật. Sinh ra trong thời kỳ Đàng Trong phải đối mặt với sự đe dọa từ Đàng Ngoài, là con nhà tướng, Nguyễn Hữu Cảnh luôn được cha quan tâm dạy dỗ. Ngay từ lúc còn rất trẻ, Hữu Cảnh đã lập nhiều công lao. Đến tuổi 20, ông đã nổi tiếng khắp nơi bởi văn võ song toàn.

Nguyễn Hữu Cảnh được chúa Nguyễn Phúc Tần chú ý và phong làm Cai cơ, một chức quan võ lúc bấy giờ.

Năm 1700, Nguyễn Hữu Cảnh kéo quân về đóng ở cồn Cây Sao rồi báo tin chiến thắng về kinh thành. Ở đây một thời gian, Nguyễn Hữu Cảnh bị bệnh mà mất. Nhiều người dân nghe tin ông mất đã rất thương tiếc. Khắp vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nơi nào Nguyễn Hữu Cảnh đã từng dừng chân đều có đền thờ ông như Cù Lao Tiêu Mộc (sau đổi là Cù Lao Ông Chưởng), Long Điền, Kiến An, Vĩnh Ngươn, Châu Đốc, Rạch Gầm, Thới An, Bình Mỹ, Mỹ Đức, Cù Lao Phố. v.v..

Không chỉ người Việt mà cả người Hoa cũng thương tiếc tưởng nhớ Nguyễn Hữu Cảnh, họ đặt bài vị thờ ông tại đền Minh Hương ở Chợ Lớn. Người Khmer cũng kính phục mà lập miếu thờ ông ở chợ Nam Vinh (Nam Vang).

Nguyễn Hữu Cảnh được chúa Nguyễn Phúc Tần chú ý và phong làm Cai cơ, một chức quan võ lúc bấy giờ.

Giúp dân khai phá Đồng Nai, Gia Định

Mùa xuân năm 1698, vua Cao Miên cho quân đi cướp bóc dân buôn người Việt, triều đình liền sai Nguyễn Hữu Cảnh đi kinh lược đất Cao Miên. Vua Cao Miên không chống cự được phải đầu hàng và xin được cống nạp như cũ.

Năm 1698, chúa Nguyễn Phúc Chu cử Nguyễn Hữu Cảnh làm Thống suất đi kinh lược Đồng Nai. Thuở ấy vùng đất này còn nhiều nơi chưa được khai phá, rừng âm u, sông ngòi chằng chịt. Tại đây Nguyễn Hữu Cảnh lập bản doanh, giúp người Việt đến nơi đây tiếp tục khai phá vùng đất mới, lập các thôn xã như Bình Dương, Bình Đông, Bình Tây, Bình Tiên, Bình Trị, Bình Long, Bình Quới, Bình Hòa, Bình Điền, Bình Phước, Tân Định, Tân Hưng, Tân Khai, Tân Thuận, Tân Mỹ, Tân Phước, Tân Thạnh…

Biết tin Nguyễn Hữu Cảnh kinh lược Đồng Nai, người dân Quảng Bình quê ông, cũng như người dân Phú Xuân tin tưởng đến Đồng Nai lập nghiệp rất đông, thời ấy có câu ca dao rằng:

Làm trai cho đáng nên trai,
Phú Xuân cũng trải Đồng Nai cũng từng.

(Mở rộng:

Cuốn Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức mô tả rằng:

Lấy đất Nông Nại đặt làm Gia Định phủ, lập xứ Đồng Nai làm huyện Phước Long, dựng dinh Trấn Biên, lấy đất Sài Gòn làm huyện Tân Bình, dựng dinh Phiên Trấn. Mỗi dinh đặt chức Lưu thủ, Cai bạ và Ký lục để quản trị. Nha thuộc có 2 ty là Xá sai ty (coi việc văn án, từ tụng, dưới quyền quan Ký lục) và Lại ty (coi việc tài chính, do quan Cai bộ đứng đầu). Quân binh thì cơ, đội, thuyền, thủy bộ tinh binh và thuộc binh để hộ vệ. Đất đai mở rộng ngàn dặm, cho chiêu mộ lưu dân từ Bố Chánh châu trở vô, đến ở khắp nơi, đặt ra phường, ấp, xã, thôn, chia cắt địa phận, mọi người phân chiếm ruộng đất, chuẩn định thuế đinh, điền và lập bộ tịch đinh điền. Từ đó con cháu người Hoa ở nơi Trấn Biên thì lập thành xã Thanh Hà, ở nơi Phiên Trấn thì lập thành xã Minh Hương, rồi ghép vào sổ hộ tịch.

Từ đó mà Đàng Trong hình thành vùng đất Gia Định và Đồng Nai đầy thịnh vượng. Cù Lao Phố của Đồng Nai trở thành cảng sầm uất nhất miền Nam lúc bấy giờ. Vậy nên có câu rằng:

Nghĩa nhân chủng hằng tâm đắp xây Đại Việt,
Ơn biển trời lao khó gầy dựng Đồng Nai.)