I.Mở bài

- Thời gian vẫn tuần hoàn theo bốn mùa xuân, hạ, thu, đông ; con người cũng đổi thay theo quy luật của cuộc đời. Nhưng chỉ riêng những vần thơ là tồn tại mãi với thời gian và bài thơ ‘‘Qua Đèo Ngang’’ của Bà Huyện Thanh Quan là một trong những bài thơ như vậy. Bài thơ đã thể hiện cảm xúc của tác khi đứng trước cảnh Đèo Ngang hoang sơ, hùng vĩ  để rồi từ đó bộc lộ đc nỗi buồn cô đơn, trống trải.

                                       “ Bước tới Đèo Ngang, bóng xế tà

                                          Một mảnh tình riêng, ta với ta’’

II.Thân bài

- Bài thơ “Qua Đèo Ngang” được viết bằng chữ Nôm với thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật. Với các thanh điệu, vần, bố cục đối xứng, hài hòa với nhau. Cùng với đó, bài được viết theo niêm luật, bài thơ giống như một bức tranh vẽ lại vùng non nước miền Trung đất Việt vô cùng hoang sơ và kì vĩ.

- Bài thơ được viết hoàn cảnh Bà Huyện Thanh Quan lên đường Phú Xuân của Huế để nhận chức “Cung chung giáo tập”. Và khi đi qua Đèo Ngang, với phong cảnh hữu tình, càng khiến cho tâm trạng của bà trở nên xốn xang và đó cũng là cảm hứng chính để viết lên bài thơ này.

* Hai câu đề

- Câu chuyển: Trên con đường từ Bắc vào Trung, Bà Huyện Thanh Quan đã đi qua rất nhiều nơi, nhưng khi bước tới Đèo Ngang, cảm xúc trong bà lại dâng trào:

                                        “Bước tới Đèo Ngang, bóng xế tà

                                          Cỏ cây chen đá, là chen hoa”

- Câu thơ đã gợi lên thời điểm tác giả đặt chân tới Đèo Ngang vào thời gian “bóng xế tà”. Đây là thời điểm cuối ngày khi hoàng hôn buông xuống. Nắng đã nhạt màu và hơn hết, khoảng thời gian đó đã gợi lên nỗi buồn trong lòng người lữ khách xa quê.

- Đèo Ngang lại là một vùng đất hẻo lánh, là ranh giới tự nhiên của hai tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình. Ở đó có cảnh đẹp hung vĩ, núi non hiểm trở, tác giả lại chọn thời điểm chiều tà để ghi lại cảm xúc, càng nhấn mạnh sự vắng vẻ, xơ xác hiu quạnh của cảnh vật nơi đây.

- Từ vị trí trên cao, tác giả nhìn xuống và chứng kiến mọi cảnh vật ở nơi đây. Trong tầm mắt thu nhỏ của bà có: “cỏ, cây, đá, lá, hoa” cùng với những đường nét thanh đậm nhẹ nhàng. Hòa vào trong là điệp từ “chen” được lặp lại hai lần khiến cho người đọc cảm nhận được cây cối đang vươn mình lên với một sức sống hoang dã, mãnh liệt ở vùng núi hoang sơ. Cảnh đẹp nhưng nhuốm màu buồn tẻ, quạnh hiu, những bông hoa rừng ấy không đủ làm sáng lên khung cảnh núi non lúc chiều tà.

=> Có thể nói, hai câu thơ đề đã phô bày về sự hoang dã của núi rừng, ngút ngàn cỏ cây. Nó còn hé mở ra những tâm trạng của tác giả ở những câu tiếp theo.

* Hai câu thực:

- Câu chuyển: Nếu như hai câu thơ đầu gợi lên khung cảnh vắng vẻ ở Đèo Ngang thì sang hai câu thực, khung cảnh ấy lại càng them hiu quạnh, đìu hiu:

                                       “ Lom khom dưới núi, tiều vài chú

                                          Lác đác bên sông, chợ mấy nhà”

- Cùng với đó là các lượng từ “vài”, “mấy” gợi lên sự thưa thớt, tiêu điều. Bà Huyện Thanh Quan còn sử dụng nghệ thuật đảo ngữ, đảo vị ngữ lên đầu câu, càng nhấn mạnh sự ít ỏi của con người ở nơi song núi ngút ngàn ấy. Đồng thời, người đọc thấy điểm nhìn của nhà thơ dường như có sự thay đổi nhưng sự hiu quạnh lại càng lớn dần them, bởi thế mà thế giới con người nơi đây chỉ có vài chú tiều gánh củi.

* Hai câu luận:

- Câu chuyển: Đằng sau bức tranh tả cảnh ở bốn câu thơ trên là nỗi niềm của người lữ khách bởi chính sự hiu quạnh ấy, tác giả còn cho người đọc cảm nhận được âm thanh của tiếng chim rừng gọi bầy lúc hoàng hôn.

- Âm thanh của tiếng chim cuốc nhớ nước, chim đa đa nhớ nhà cũng chính là tác giả đang tha thiết nhớ về gia đình, về quê hương và nhớ về một thời kì vàng son của Tổ quốc đã đi qua.

- Điểm âm “quốc quốc”, “gia gia” tạo ra âm hưởng du dương của khúc nhạc rừng núi, khúc nhạc lòng người. Nghệ thuật chơi chữ ấy khiến người đọc liên tưởng tới quốc gia, dân tộc. Bà nhớ nước, nhớ kinh kì Thăng Long, nhớ nhà, nhớ gia đình mà không thể nào kể xiết.

* Hai câu kết:

- Câu chuyển: Câu kết của bài thơ dường như cũng chính là sự u hoài về quá khứ. Nhân vật trữ tình đã bộc lộ trực tiếp cảm xúc và tâm trạng của mình:

                                         “ Dừng chân đứng lại, trời, non, nước

                                            Một mảnh tình riêng, ta với ta”

- Trước mặt thi sĩ lúc này là cảnh trời đất bao la, bất diệt và hùng vĩ: ‘trời, non, nước’, nhà thơ  càng thấy mình bé nhỏ hẳn lại khiến cho nỗi nhớ nhà, thương nước càng trào dâng. Trời thì xa, non thì cao, nước thì sâu thẳm, chỉ còn lại ‘một mảnh tình riêng’ mà không ai san sẻ cùng với nỗi buồn của người xa xứ này.

- Nghệ thuật đối lập giữa cảnh trời, non, nước rộng lớn với một mảnh tình riêng nhỏ bé. Cảnh càng rộng lớn bao nhiêu thì nỗi cô đơn càng nặng nề bấy nhiêu.

- Cụm từ ‘ta với ta’ đã khép lại bài thơ nhưng dư âm của nó khiến cho độc giả cảm nhận như một tiếng thở dài nuối tiếc của một nữ sĩ tài ba. Cụm từ ấy ngân lên như đập vào vách núi rồi lại vọng lại trong niềm xót xa, buồn tủi. Cảnh Đèo Ngang bao la, vô tận ấy chỉ có một mình đối diện với chính mình, càng diễn tả tâm trạng nhớ quê, nhớ nhà da diết của người lữ khách phương xa. Cụm từ đã được tác giả sử dụng rất thành công. Nếu như ở bài “Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn Khuyến, cụm từ chỉ cách gọi thân mật giữa chủ và khách, một tình bạn hòa quyện gắn kết, thắm thiết mà không giá trị vật chất nào thay thế được. Thì ở bài “Qua Đèo Ngang” của Bà Huyện Thanh Quan là chỉ một mình đối diện với chính mình, cô đơn, lẻ loi không ai chia sẻ, diễn tả tâm trạng nhớ quê, nhớ nhà da diết của người lữ khách phương xa.

c) Đánh giá cuối bài

- Với thể thơ thất ngôn bát cú Đường Luật, cùng với đó là việc sử dụng từ láy độc đáo, nghệ thuật đảo ngữ. “Qua Đèo Ngang” của Bà Huyện Thanh Quan khiến người đọc cảm nhận được cảnh vật rộng lớn nhưng hoang sơ, vắng vẻ để rồi từ đó bộc lộ nỗi buồn, nỗi nhớ nhà da diết của tác giả.

III. Kết bài

- Bài thơ đã khép lại với một ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả. Đến đây, chúng em càng thêm yêu, thêm quý và trân trọng những vần thơ của Bà Huyện Thanh Quan. Và bài thơ “Qua Đèo Ngang” giống như một đóa hoa ca ngợi tình yêu quê hương đất nước, chính vì vậy, độc giả vẫn luôn thổn thức về những vần thơ sống động ấy.

Trong các bài thơ Đường luật, em đặc biệt yêu thích bài thơ Qua đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quanh.

Bài thơ được viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, với cấu trúc đề thực luận kết quen thuộc. Ở hai câu thơ đầu, nhà thơ khắc họa bối cảnh không gian và thời gian nơi mình dừng chân. Đó là đèo Ngang vào một buổi chiều muộn. Nơi đó, cỏ cây, hoa lá đông đúc, chen chúc nhau trên từng mỏm đá. Gợi sự bao la, hùng vĩ của thiên nhiên. Nhưng dưới ánh chiều tà, tất cả lại trở nên tịch liêu hơn bao giờ hết. Giữa vùng hoang vắng mênh mông ấy, hình ảnh con người trở nên nhỏ bé, lạc lõng. Tác giả tinh tế sử dụng thủ pháp đảo ngữ, đưa hai từ láy “lác đác”, “lom khom” lên đầu câu. Giúp nhấn mạnh thêm sự cô đơn, bơ vơ đến lọt thỏm của con người giữa thiên nhiên rộng lớn.

Trong bầu không gian trống trải ấy, âm thanh “gia gia”, “cuốc cuốc” vang lên thật đột ngột. Nhưng hơn cả tiếng gọi của thiên nhiên, đó chính là tiếng lòng của nhà thơ. Giữa nơi hoang vắng, trong lòng bà là nỗi nhớ nhà, nhớ về quê hương khắc khoải da diết. Và hơn thế, chính là nỗi nhớ về đất nước, nhưng là đất nước của trước đây. Thời vẫn còn vẹn nguyên, chưa chia đôi xẻ nửa. Tất cả nỗi niềm ấy, hóa thành tiếng thở dài trong lòng. Khắc khoải trong tiếng ngậm ngùi “ta với ta”. Bởi ở nơi này, từ bây giờ sẽ chỉ có mỗi mình bà mà thôi. Chẳng có ai đồng điệu cùng bà.

Với những thủ pháp nghệ thuật đặc sắc, Bà Huyện Thanh Quan đã khắc họa được nỗi niềm cô đơn, nhớ nước, thương nhà giữa chốn thiên nhiên bao la, rộng lớn.