Năm 1010, tại kinh đô Hoa Lư, vua Lý Thái Tổ ban chiếu dời đô để thiên đô về thành Đại La và đổi tên kinh thành này là Thăng Long. Lý Thái Tổ cùng các quần thần đã gấp rút xây dựng những công trình cơ bản của Kinh thành Thăng Long. Đến đầu năm 1011 thì hoàn thành. Khi mới xây dựng, Kinh thành Thăng Long được xây dựng theo mô hình Tam trùng thành quách gồm: vòng ngoài cùng gọi là La thành hay kinh thành, vòng thành thứ hai là Hoàng Thành, giữa hai lớp thành này là nơi sinh sống của cư dân, lớp thành còn lại là Tử cấm thành hay Cấm thành hay Long Phượng thành là nơi ở của nhà vua. Các thời sau đều theo cách ấy mà phân chia.

Trong vài thập kỷ trở lại đây, nghiên cứu lịch sử, văn hóa Thăng Long - Hà Nội đã thu được những thành tựu đáng ghi nhận nhờ việc khai thác hiệu quả một số tập du ký của thương nhân, giáo sĩ, nhà thám hiểm... châu Âu viết về Ðàng Ngoài trong các thế kỷ 16, 17, 18 và 19. Bởi thế, với mong muốn tạo kho tư liệu tương đối toàn diện về văn hiến Thăng Long, một trong những nội dung khi triển khai xây dựng Tủ sách "Thăng Long nghìn năm văn hiến" là khảo sát, điều tra, hệ thống hóa kho tư liệu về văn hiến Thăng Long, trong đó có những tư liệu về Thăng Long ở nước ngoài.

Tư liệu về Thăng Long tại các nước phương Tây cho đến nay vẫn là một "ẩn số". Trong khoảng thế kỷ 17, 18, nhiều thương nhân, giáo sĩ, nhà thám hiểm châu Âu đã đến Thăng Long và có những ghi chép về kinh thành. Hiện nay, số tư liệu này nằm rải rác ở các thư viện của Pháp, Bồ Ðào Nha, Tây Ban Nha, I-ta-li-a, Anh, Hà Lan... Công việc của những người làm Tủ sách Thăng Long là tiếp cận và tìm cách đưa những tài liệu này về nước.

Số lượng thương nhân và giáo sĩ Tây Ban Nha, Bồ Ðào Nha, I-ta-li-a... đến truyền giáo ở Hà Nội không nhiều và không thường xuyên, nên những tư liệu ở các nước nói trên, nếu có, chắc chắn không nhiều. Tư liệu của người Pháp về Thăng Long lại tập trung vào thời kỳ Thăng Long không còn là kinh đô. Trong khi đó, Công ty Ðông Ấn ở Hà Lan và Anh có quan hệ với chính quyền Lê - Trịnh tại Thăng Long từ những năm 1630-1700. Trong thời gian đó, chỉ riêng người Hà Lan đã để lại khoảng 10.000 trang tư liệu viết tay về tình hình thương mại, kinh tế, xã hội, văn hóa, tín ngưỡng... của Ðàng Ngoài mà thực ra phần lớn liên quan toàn bộ đời sống của Thăng Long. Ðó là lý do Nhà xuất bản Hà Nội - chủ đầu tư dự án Tủ sách "Thăng Long ngàn năm văn hiến" tập trung vào khai thác những tư liệu về Thăng Long của Công ty Ðông Ấn tại Anh và Hà Lan.

Ðồng chí Phạm Quốc Tuấn, Chánh Văn phòng Dự án, Nhà Xuất bản Hà Nội cho biết: "Việc khai thác tư liệu về Thăng Long của Công ty Ðông Ấn tại Anh, Hà Lan khá khó khăn do những văn bản này nằm rải rác, lẫn với ghi chép của các thương điếm khác của Công ty Ðông Ấn ở châu Á. Thậm chí, có những cuốn sách hàng trăm trang nhưng chỉ tìm được vài trang tư liệu về Thăng Long. Bởi thế, công việc này đòi hỏi người thu thập tư liệu phải hiểu biết về những bộ sách này, để từ đó "lọc" ra những tư liệu cần thiết".

Sau nhiều tháng tiến hành sưu tầm trong Thư viện quốc gia Anh, Trung tâm Lưu trữ quốc gia Hà Lan, bản cóp-pi của 9.000 trang tư liệu (khổ A4) đã được Nhà xuất bản Hà Nội thu thập từ kho tư liệu ghi chép khổng lồ của Công ty Ðông Ấn. Trong đó, có 8.400 trang tư liệu của Công ty Ðông Ấn Hà Lan, số còn lại thu được từ Công ty Ðông Ấn Anh. Ước tính, 90% số tư liệu của Công ty Ðông Ấn tại Anh, Hà Lan về Thăng Long đã được đưa về Việt Nam.

Ngoài việc tổ chức điều tra sưu tầm các tư liệu về Thăng Long ở trong và ngoài nước, quá trình xây dựng Tủ sách Thăng Long ngàn năm văn hiến còn nhận được sự giúp đỡ của nhiều cá nhân trong nước.

Cần một kế hoạch khai thác lâu dài

9.000 trang tư liệu này phản ánh khá cụ thể về tình hình thương mại, kinh tế, xã hội, văn hóa, tín ngưỡng của Ðàng Ngoài mà chủ yếu liên quan kinh thành Thăng Long trong thế kỷ 17. Chúng đặc biệt giá trị về mặt khoa học khi có nhiều sự kiện mà chính sử không ghi chép hoặc ghi chép không rõ ràng.

Chúng ta đã có 9.000 trang tư liệu quý, mặc dù chỉ là những bản cóp-pi nhưng sẽ giúp các nhà nghiên cứu có nguồn tài liệu phong phú để hiểu thêm về Thăng Long. Song chúng ta không thể  khai thác kho tư liệu này trong một thời gian ngắn, bởi 9.000 trang tư liệu đều được viết bằng tiếng Hà Lan và tiếng Anh cổ. Ngay tại Anh, Hà Lan, chỉ giới nghiên cứu mới có thể đọc được các tư liệu này. Trong nước, số chuyên gia dịch và đọc được cũng rất ít.

Thời gian từ nay đến Ðại lễ Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội không còn dài. Trước mắt, Nhà xuất bản Hà Nội sẽ tổ chức khai thác tóm tắt nội dung để xây dựng tập thư mục đề yếu về khối tư liệu này. Về lâu dài, sẽ tổ chức tuyển dịch và cho xuất bản tuyển tập tư liệu của Công ty Ðông Ấn Anh và Hà Lan sang tiếng Việt.

Trong khối tư liệu này, có nhiều ghi chép khá tỉ mỉ về tình hình kinh tế, văn hóa, xã hội, tín ngưỡng... của Thăng Long thế kỷ 17. Nhưng ghi chép như thế nào thì đến nay, chúng ta chưa biết một cách cụ thể, bởi riêng việc dịch sang tiếng Việt đã là một khối lượng lớn công việc. Chúng ta cũng đang gặp nhiều khó khăn trong khôi phục các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể. Bởi thế, nếu được khai thác tốt, đây sẽ là sự bổ khuyết cho chính sử, góp phần quan trọng để khôi phục các di sản văn hóa của Thăng Long - Hà Nội.

Ðể phát huy giá trị của khối tư liệu này, cần sự tổ chức quy mô, khoa học, để góp phần làm sáng tỏ thêm nhiều nét của diện mạo văn hiến Thăng Long nói riêng, cũng như những vấn đề lịch sử nói chung.

nguồn lấy: báo nhân giân