Những dấu mốc trong quan hệ Việt Nam - Liên minh châu Âu

Ngày 22-10-1990, Việt Nam và Cộng đồng châu Âu (EC) chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao. Đây là kết quả của một quá trình vận động từ cả hai phía trước những biến động sâu sắc của tình hình thế giới và khu vực. Thập niên 80 của thế kỷ XX đầy biến động tạo tiền đề kết thúc Chiến tranh lạnh đã khiến tất cả các quốc gia phải định hướng lại những ưu tiên đối ngoại của mình. Tháng 2-1986, EC đã ký Đạo luật châu Âu thống nhất (SEA), đặt mục tiêu đưa EC trở thành một thị trường chung duy nhất và thiết lập Hợp tác chính trị châu Âu⁽¹⁾ là nền tảng cho sự ra đời của EU theo Hiệp ước Ma-xtrích năm 1992. Về phía Việt Nam, Đại hội VI của Đảng (tháng 12-1986) cũng đã tạo ra một bước ngoặt đổi mới cho đất nước trên tất cả các lĩnh vực, trong đó chính sách đối ngoại mới “mở rộng quan hệ với tất cả các nước trên nguyên tắc cùng tồn tại hòa bình” đã dần thay đổi hình ảnh về Việt Nam với cộng đồng quốc tế. Có thể nói, EC là một trong những đối tác tiên phong trong việc ghi nhận những động thái thay đổi của Việt Nam. Ngay sau khi Việt Nam rút quân khỏi Cam-pu-chia (năm 1989) và thậm chí khi Mỹ còn chưa thực sự bình thường hóa quan hệ với Việt Nam, EC đã quyết định thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam. Mặc dù, trước đó Việt Nam đã có quan hệ ngoại giao song phương với 22/27 nước thành viên của EU hiện nay, song việc thiết lập quan hệ với EC là một chủ thể đặc biệt với các nước thành viên Tây Âu là một sự kiện có tính then chốt đối với công cuộc đổi mới của Việt Nam.

Các hoạt động hợp tác song phương giữa EC và Việt Nam trong những năm đầu tiên thiết lập quan hệ ngoại giao được khởi đầu từ một vấn đề nhân đạo. Đó là Chương trình quốc tế của EC (European Community International Programme - ECIP) do EC phối hợp với Cao ủy Liên hợp quốc về người tị nạn, hỗ trợ cho người Việt Nam hồi hương và tái hòa nhập cộng đồng. Kết quả của chương trình này có ý nghĩa quan trọng đối với quan hệ Việt Nam - EC nói chung khi mở ra cánh cửa hợp tác trong các lĩnh vực khác⁽²⁾, và đối với Việt Nam nói riêng, khi thông qua đó, cộng đồng quốc tế thấy được sự nghiêm túc, độ tin cậy của Việt Nam trong các cam kết quốc tế với châu Âu cũng như thế giới.

Tháng 7-1995 đã đi vào lịch sử của nền ngoại giao Việt Nam với ba dấu mốc quan trọng có tính chất bước ngoặt⁽³⁾. Trong đó, ngày 17-7-1995, Việt Nam và EU ký kết FCA⁽⁴⁾. Có thể nói, đây là dấu mốc quan trọng thiết lập cơ sở pháp lý cho việc xây dựng quan hệ giữa hai bên, mở rộng quan hệ đối tác ngoài phạm vi hợp tác nhân đạo ban đầu. Ngay sau đó, tháng 9-1995, Phó Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ma-nu-en Ma-rin đã đến thăm Việt Nam và nhất trí thành lập một phái đoàn ngoại giao thường trực tại Thủ đô Hà Nội. Như vậy, EU với tư cách là một chủ thể thống nhất, cùng với việc ký kết FCA và đặt cơ quan đại diện ngoại giao tại Việt Nam (năm 1996), đã xác nhận và khẳng định quan hệ ngoại giao chính thức và đầy đủ với Việt Nam. Không chỉ vậy, FCA cũng là hiệp định có tính tiên phong vì quá trình đàm phán hiệp định đã diễn ra trước cả khi Mỹ dỡ bỏ lệnh cấm vận và khôi phục quan hệ ngoại giao với Việt Nam, do đó ít nhiều đã tác động đến Mỹ và các đối tác khác tiến tới bình thường hóa quan hệ với Việt Nam.

Kể từ khi hai bên ký kết FCA đến nay, quan hệ Việt Nam - EU đã có những bước tiến vượt bậc. Quan hệ Việt Nam - EU bắt đầu mở rộng và tiếp cận cả những lĩnh vực vốn được coi là “nhạy cảm”. Năm 2003, Việt Nam và EU đã chính thức tiến hành đối thoại về vấn đề quyền con người. Năm 2004, Hội nghị cấp cao Việt Nam - EU lần thứ nhất đã được tổ chức tại Thủ đô Hà Nội. Năm 2008, hai bên chính thức khởi động đàm phán Hiệp định Đối tác và Hợp tác toàn diện Việt Nam - EU (PCA) và đến năm 2010, PCA đã được hai bên tiến hành ký tắt.

Nếu giai đoạn 2000 - 2010, hợp tác giữa Việt Nam và EU bắt đầu đi vào chiều sâu, việc PCA chính thức được ký kết vào ngày 27-6-2012 đã tạo nên một bước đột phá mới trong quan hệ giữa hai bên. PCA đã trở thành nền tảng pháp lý thay thế FCA, thể hiện cam kết của EU trong việc tiến tới mối quan hệ hiện đại, trên diện rộng và cùng có lợi với Việt Nam. PCA mở rộng phạm vi hợp tác Việt Nam - EU vượt qua lĩnh vực thương mại và hợp tác kinh tế, sang cả những lĩnh vực khác, như môi trường, năng lượng, công nghệ, quản trị công hiệu quả, du lịch, văn hóa, di cư, an ninh, chống tham nhũng và tội phạm có tổ chức. Có thể nói, sau Hiệp ước Li-xbon (năm 2009) và PCA, quan hệ chính trị giữa hai bên được tăng cường, thể hiện bằng tần suất và cấp độ của các cuộc tiếp xúc cao hơn, như chuyến thăm EU của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng (năm 2013), Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng (năm 2015), Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc (năm 2019)... Về phía EU thăm Việt Nam có: Chủ tịch Hội đồng châu Âu Hơ-man Van Rôm-pơi (năm 2012), Đại diện cấp cao về đối ngoại và an ninh của EU Ca-tơ-rin Át-xtơn (năm 2014), Chủ tịch Ủy ban châu Âu Giô-giê Man-nu-en Ba-rô-sô (năm 2007 và năm 2014)...

Ý tưởng về ký kết Hiệp định Thương mại tự do (FTA) giữa EU và Việt Nam đã được Ủy viên Thương mại EU Ca-ren đơ Gút đề xuất trong cuộc gặp với Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng từ tháng 6-2010. Chỉ 4 tháng sau, hai bên đã nhất trí khởi động đàm phán FTA Việt Nam - EU (EVFTA). Tiến trình đàm phán EVFTA đã bắt đầu từ tháng 6-2012 và kết thúc vào tháng 12-2015. Tháng 6-2018, hai bên đã nhất trí tách phần đầu tư ra thành Hiệp định Bảo hộ đầu tư (IPA). Ngày 30-6-2018, EU và Việt Nam đã chính thức ký kết EVFTA và IPA. Hai năm sau,  EVFTA được Hội đồng châu Âu thông qua vào ngày 30-3-2020 và phía Việt Nam phê chuẩn vào ngày 8-6-2020. Ngày 1-8-2020, EVFTA chính thức có hiệu lực.