Chí Phèo của Nam Cao là kiệt tác của trào lưu văn học hiện thực. Viết về mảng đề tài dường như đã quá quen thuộc là nông thôn, người nông dân nhưng nhà văn Nam Cao vẫn khẳng định được chỗ đứng vững chắc của mình khi đã “đào sâu” , khám phá đời sống của người nông dân ở mặt bản chất nhất để thấy được nỗi khổ khủng khiếp nhất của họ. Đó không chỉ là nỗi khổ vì đói nghèo, vì áp bức mà còn là bi kịch về tinh thần khi bị tha hóa và bị từ chối quyền làm người ở người nông dân nghèo trong xã hội đương thời xưa.

Truyện ngắn Chí Phèo xoay quanh cuộc đời và số phận của Chí Phèo, một anh canh điền hiền lành, chất phác nhưng bị cường quyền đẩy đến bước đường cùng và cuối cùng bị tha hóa cả về nhân hình lẫn nhân tính, trở thành con quỷ dữ bị cả làng ruồng bỏ. Bi kịch khủng khiếp nhất trong cuộc đời Chí Phèo không chỉ là bi kịch tha hóa, đánh mất phần lương tri mà còn là bi kịch bị từ chối quyền làm người.

Nếu môi trường sống đen tối của nhà tù thực dân đã làm Chí tha hóa về nhân hình cái đầu trọc lóc, cái răng cạo trắng hớn, người xăm trổ những hình vẽ kì dị thì khi chấp nhận làm tay sai cho Bá Kiến thì phần nhân tính, cái hiền lành, lương thiện trong Chí bị tha hóa. Từ một anh canh điền hiền lành, chất phác, Chí đã trở thành cơn ác mộng của toàn bộ người dân làng Vũ Đại, trở thành con quỷ dữ mà người ta phải sợ hãi, xa lánh.

Chí Phèo sẽ mãi trượt dài trên con đường tha hóa, sống mãi trong cái cái, tỉnh tỉnh mê mê trong hơi men và tội ác nếu như không có tình thương của Thị Nở làm thức tỉnh. Sự quan tâm chân thành cùng bát cháo hành được nấu bởi người phụ nữ xấu xí bị cả làng hắt hủi, coi thường như THị Nở đã làm Chí cảm động, phần nhân tính trong Chí được đánh thức. Chí ý thức được mọi tội ác mà mình đã gây ra, Chí khát khao được làm hòa với mọi người, khát khao trở lại con đường lương thiện và Thị Nở chính là cầu nối để Chí có thể trở về với con đường lương thiện ấy.

Khát khao lương thiện, khát khao hạnh phúc trong Chí lớn đến mức thay đổi cả những thói quen đã cố hữu trong Chí bao năm qua. Chí uống ít rượu hơn, Chí cũng không còn rạch mặt, ăn vạ, con quỷ dữ trong Chí đã dần lột bỏ để hướng về cuộc sống lương thiện cùng hạnh phúc bình dị mà Chí và Thị sẽ xây dựng trong tương lai.

Tuy nhiên, mặc những cố gắng, thay đổi của Chí, hiện thực quá mức khốc liệt đã một lần nữa đây Chí vào đáy sâu của tuyệt vọng. Lời đay nghiến của bà cô Thị Nở hay cũng chính là những định kiến của xã hội đã làm Chí đau đớn nhận ra rằng mình không thể quay trở lại con đường lương thiện được nữa, những vết mảnh chai trên mặt, những tội ác của Chí đâu thể xóa bỏ. Trong định kiến của mọi người, Chí Phèo mãi là con quỷ dữ, tên của Chí Phèo không có trong hộ khẩu của làng, tiếng chửi của Chí cũng không một ai thèm đáp. Thái độ của người dân làng Vũ Đại với Chí không chỉ do sợ hãi mà còn là sự phủ nhận sự tồn tại của Chí với tư cách của một con người. Khi Chí thực sự thay đổi cũng không một ai biết, mà cho dù có biết thì những định kiến nghiệt ngã của xã hội cũng chẳng thể mở cho Chí một con đường đi

lương thiện. Tất cả dân làng Vũ Đại quay lưng với hẳn, khinh bỉ và ghê tởn hằn. Người ta sợ bộ mặt đầy những vết sęongang dọc gần giống như mặt thủdữ của hản, sợ con quỷ trong tâm hồn hằn.Sự tha hóa của Chí Phèo một mặt tố cáo sự tàn bạo của xã hội thực dân phong kiến đã không cho con người được làm người, mặt khác thể hiện giá trịnhân đạo mới mẻ của Nam Cao trong cách nhìn nhận số phận người nông dân trước Cách mạng.Đi sâu vào bi kịch tinh thần của nông dân, Nam Cao nhận ra vẻ đẹp ẩn chứa trong sâu thằm tâm hồn họ. Chí Phèo bị bạo lực đen tối hủy diệt nhân phẩmnhưng trong đầu óc hản vẫn le lói ánh lửa thiên lương và khát khao được làm người. Cải độc đáo của Nam Cao chính là ở chỗ tác giả đã để cho nhân vậtChí Phèo chênh vênh giữa hai bờ Thiện - Ác. Đằng sau bộ mặt dở người dở thú là nỗi đớn đau, vật vã của một kẻ sinh ra là người mà bị cự tuyệt quyền làmngười. Trong cơn say, Chí Phèo cất tiếng chửi trời, chửi đời.. Tiếng chửi của hẳn như một thông điệp phát đi cầu mong có sự đáp lại nhưng cả làng Vũ Đạichẳng ai thèm chửi nhau với hẳn. Rút cục, chỉ có ba con chó dữ và một thẳng say rượu. Người ta coi hẳn chẳng khác gì một con chó dại.Những lúc tỉnh rượu, nỗi lo sỢ xa xôi và sự cô đơn tràn ngập lòng hẳn. Hẳn thèm được làm hòa với mọi người biết bao! Mối tình bất chợt với Thị Nở có thểnói là món quà nhân ái mà Nam Cao ban tặng cho Chí Phèo. Tinh yêu của Thị Nở đã hồi sinh Chí Phèo, đánh thức lương tri và khát vong làm người củahắn. Lần đầu tiến trong đời, hắn sợ Cô đơn và hắn muốn khóc khi nhận bát cháo hành từ tay Thị Nỏ. Lần đầu tiên sau bao nhiêu năm, những âm thanhquen thuộc của cuộc sống vọng đển tai hẳn và ngân vang trong lòng hẳn, khiến hản càng thèm được làm một con người bình thường như bao người khácvà khấp khời hi vọng Thị Nở sẽ mở đường cho hẳn.Nhưng cánh cửa cuộc đời vừa mới hé mở đã bị đóng sập lại trước mặt Chí Phèo. Bà cô Thị Nở - đại diện cho dân làng Vũ Đại – đã dứt khoát không chấpnhận Chí Phèo. Từ hi vọng, Chí Phèo rơi xuống vực thẳm tuyệt vọng. Làn đầu tiên trong đời hẳn ý thức sâu såc về số phận bất hạnh của mình. Hắn lại đemrượu ra uống để mong cơn say làm vơi bớt khổ đau, tủi nhục nhưng khốn nỗi càng uống hản càng tỉnh. Hản thực sự muốn làm người nhưng cả làng VũĐại tầy chay hẳn, không ai coi hản là người. Hản cũng không thể tiếp tục làm quỷ dữ bởi đã ý thức sâu sắc về bi kịch đời mình.Để giành lại sự sống cho tâm hồn, Chí Phèo buộc phải từ bỏ thể xác. Chí Phèo chết trên ngưỡng cửa trở về cuộc sống của một người lương thiện. Cái chếtvật vã, đau đớn và câu hỏi cuối củng của Chí Phèo: Ai cho tao lương thiện ? còn làm day dứt và ám ảnh lương tâm người đọc cho đến tận ngày nay.Đó cũng là câu hỏi lớn của Narm Cao: Làm thể nào để con người được sống đích thực là con người trong cái xã hội tàn bạo ẩy?Với truyện ngản Chí Phèo, Nam Cao đã đạt tới tầm cao của tư tưởng nhân đạo khi nhìn nhận và đánh giá người nông dân trước Cách mạng. Nhà vănkhông dừng ở hiện tượng bên ngoài mà đi sâu vào thể hiện bản chất bên trong của con người. Nam Cao cũng đã chứng tỏ bút lực già dặn của mình quatài nghệ xây dựng hình tượng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình. Ý nghĩa xã hội của hình tượng Chí Phèo rất lớn và sức sống của nó cũng thậtlâu dài. Có thể nói tác phẩm và nhân vật đã tôn vinh tên tuổi Nam Cao trong lịch sử văn chương của nước ta.