Bằng Việt là một nhà thơ hiện đại nổi bật của thơ ca Việt Nam với những sáng tác mới mẻ, giàu cảm xúc. Cùng với Lưu Quang Vũ, nhà thơ đã chắp bút viết nên tập thơ đầu tay “Hương cây – Bếp lửa” đã gieo vào lòng người đọc biết bao xúc cảm, bồi hồi. “Bếp lửa” là một bài thơ nổi bật trong tập thơ ấy, là dấu ấn đặc sắc trong sự nghiệp văn chương, góp phần khẳng định tài năng, cảm quan nghệ thuật của nhà thơ Bằng Việt.

Những câu thơ đầu gợi ra dòng kỷ niệm tuổi thơ đẹp đẽ thắm đượm tình bà cháu. Dòng hồi tưởng về bà được nhà thơ bắt đầu khơi gợi từ hình ảnh bếp lửa:

• “Một bếp lửa chờn vờn sương sớm
• Một bếp lửa ấp iu nồng đượm
• Cháu thương bà biết mấy nắng mưa!”

Từ láy kết hợp đảo ngữ “chờn vờn sương sớm” đã tái hiện lại một cách chân thực hình ảnh bếp lửa thôn quê, mà ở đây chính là bếp lửa thân thương trong tuổi thơ người cháu xa quê. Bên cạnh hình ảnh thực, đó còn là một “bếp lửa ấp iu nồng đượm”. Bằng Việt đã khéo léo lựa chọn và sử dụng những từ láy giàu sức gợi tả, gợi cảm, không chỉ gợi cảm giác ấm áp từ bếp lửa buổi sớm, mà hơn thế, đó còn là sự ấm áp của lòng người, của tình thương yêu mà bà kiên trì vun vén, ấp ủ từng ngày. Những tính từ kết hợp cùng điệp từ “bếp lửa” đã gợi nên một cách sống động và cảm động hình ảnh bếp lửa, hình ảnh người bà ngồi nhóm bếp buổi sáng sớm – trang ký ức tuổi thơ thân thuộc, gần gũi của người cháu. Hình ảnh ấy đã dẫn đưa tâm hồn người cháu nhớ về những tháng ngày tuổi thơ còn nhiều thiếu thốn, cơ cực:

• “Lên bốn tuổi cháu đã quen mùi khói
• Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi
• …
• Nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay”

Một mùa “đói mòn đói mỏi”, đó là ký ức đầu tiên hình ảnh bếp lửa gợi nhớ lại trong cháu về những tháng năm thuở bé ở bên bà. Nạn đói khiến cuộc sống trở nên cùng cực, khiến bố phải đi “đánh xe khô rạc ngựa gầy”. Gắn bó bên bà, bên bếp lửa thân quen, tự lúc nào cháu đã quen với mùi khói, như quen với cái khổ, cái đói, cái cùng cực của cuộc sống thuở đất nước khó khăn. Dòng hồi tưởng tiếp tục được gợi ra với tiếng “tu hú kêu trên những cánh đồng xa”. Trong bài thơ, ta bắt gặp tác giả nhắc đến tiếng chim tu hú đến năm lần cơ hồ như muốn nhắc đến một niềm khắc khoải, mơ hồ trong cuộc sống, trong lòng người giữa chốn mênh mông, bát ngát nhưng đượm buồn nơi làng quê ấy. Tuổi thơ ấy dù cho có nhiều cơ cực, khó khăn nhưng vẫn rất đẹp và đáng nhớ bởi cháu luôn có bà ở bên, được bà chở che, yêu thương, chăm sóc:

• “Cháu ở cùng bà, bà bảo cháu nghe
• Bà dạy cháu làm, bà chăm cháu học
• …
• Mày có viết thư chớ kể này kể nọ
• Cứ bảo nhà vẫn được bình yên”

Hình ảnh “bà dạy”, “bà chăm” đã thể hiện cảm động sự tảo tần, lòng yêu thương vô bờ bến bà dành cho đứa cháu nhỏ thơ ngây, sự bao bọc, chăm chút hết mình cho cháu trong những tháng ngày khó khăn, cùng cực. Cả trong những ngày tháng gian khổ, hiểm nguy nhất khi phải gồng mình chống giặc, chống đói, người bà ấy vẫn mạnh mẽ, vững vàng, trở thành điểm tựa cho người cháu ở bên, cho con trai, con dâu công tác xa nhà. Để con nơi xa không lo lắng, bớt bận lòng nghĩ về bà cháu ở quê, bà “vẫn vững lòng dặn cháu đinh ninh/ Mày có viết thư chớ kể này kể nọ/ Cứ bảo nhà vẫn được bình yên”. Những câu thơ này đã phác họa trọn vẹn hình ảnh một người bà, người mẹ, người phụ nữ Việt Nam điển hình với nét đẹp tâm hồn sâu sắc. Tận đáy lòng bà mong sự bình yên nơi xa khi nghĩ về các con đang đi công tác, và bà cũng mong sự bình yên trong cuộc sống xóm làng nơi hậu phương.

Những câu thơ tiếp theo mênh mang nỗi niềm suy ngẫm, những chiêm nghiệm bồi hồi của người cháu về bà và về bếp lửa thân quen. Nghĩ về bà, người cháu nơi xa nhớ lại những kỷ niệm bên bếp lửa gắn liền với hình ảnh người bà. Đó là ngọn lửa thắm đượm tình yêu thương, sự hy sinh cao cả bà luôn ấp ủ:

• “Một ngọn lửa lòng bà luôn ủ sẵn
• Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng”

Bên cạnh hình ảnh ngọn lửa nồng cháy của bếp lửa thân quen, ta cảm nhận được ngọn lửa tình yêu thương, ngọn lửa niềm tin, hy vọng luôn được lòng bà ấp ủ, thầm mong truyền đến cho người cháu phương xa. Điệp ngữ “một ngọn lửa” thêm nhấn mạnh về một tình yêu thương ấm áp, đủ đầy bà dành trọn vẹn cho người cháu thân yêu. Thắp lửa, giữ lửa và truyền lửa, phải chăng đó chính là hình ảnh người bà mà nhà thơ muốn gửi gắm tới người đọc qua những câu thơ giàu cảm xúc này. Những câu thơ tiếp theo là sự chiêm nghiệm sâu sắc của người cháu về sự tần tảo, hy sinh của người bà suốt bao năm tháng, về “lận đận đời bà biết mấy nắng mưa”. Câu thơ cuối đoạn: “Ôi kỳ lạ và thiêng liêng – bếp lửa” đã bộc lộ trực tiếp tình cảm, cảm xúc của người cháu xa nhà khi nhớ về bà và bếp lửa thân thương.

• “Giờ cháu đã đi xa. Có ngọn khói trăm tàu
• Có lửa trăm nhà, niềm vui trăm ngả
• Nhưng vẫn chẳng lúc nào quên nhắc nhở
• -Sớm mai này bà nhóm bếp lên chưa?…”

Những câu thơ khép lại bài thơ chứa chan niềm khắc khoải khôn nguôi người cháu dành cho bà. Đó là lời tự bạch của người cháu khi rời xa vòng tay bà, xa xóm làng, quê hương yêu dấu nhưng trong lòng mãi hướng về xóm nhỏ nghèo, nơi ắp đầy tình thương yêu, nỗi mong ngóng của người bà tảo tần.

“Bếp lửa” là bài thơ chân thực, sinh động mà giàu cảm xúc đã góp phần khẳng định tài năng, tâm hồn nghệ thuật của nhà thơ Bằng Việt. Qua bài thơ, qua hình ảnh bếp lửa và người bà cùng những cảm xúc nhà thơ gợi ra cho người đọc, ta càng thêm yêu và trân trọng hơn hồn thơ Bằng Việt cũng như những sáng tác văn chương của ông.

“Bếp lửa” là lời tâm tình của đứa cháu hiếu thảo đang ở nơi xa gửi về người bà yêu quý ở quê nhà. Lời tâm tình được dệt bằng biết bao kỉ niệm tuổi thơ, mỗi kỉ niệm được bao bọc trong một nỗi nhớ thương vừa trào dâng vừa sâu lắng. Cả bài thơ là một dòng tâm trạng, một dòng hồi ức. Mặc dù tác giả đã có ý sắp xếp theo một trật tự thời gian, nhưng toàn bài thơ vẫn cứ là một dòng chảy xáo động. Những thương nhớ cứ xô đẩy trật tự sắp đặt, cảm xúc cứ lấy quyền dẫn dắt ý tứ. Cho nên các khổ, các đoạn thơ dài ngắn không đều. Bài thơ gồm hai giọng – giọng kể (tự sự) nắm vai trò tổ chức chung đối với toàn bài, và giọng cảm thương (trữ tình) thấm đượm vào mỗi ki niệm, mỗi đoạn thơ. Nhưng đọc toàn bài, thấy giọng cảm thương, nhớ nhung da diết cứ muốn trào dâng, lấn át tất cả. Mạch tự sự mờ đi, lẩn mình vào mạch cảm xúc. Ngọn lửa “chờn vờn sương sớm” là ngọn lửa thực trong lòng bếp bập bùng nhen lên mỗi sớm mai. Nhưng ngọn lửa “ấp iu nồng đượm” đã là ngọn lửa của tình bà chăm sóc cưu mang. Theo trình tự thơ, ngọn lửa cứ chập chờn, bập bùng, hình tượng thơ cứ tò dần, tỏ dần. Bên bếp lửa là dáng hình bà qua nắng mưa, năm tháng.