Soạn bài Tổng kết Văn học (tiếp theo) trang 186 SGK Ngữ văn 9 tập 2

A. HƯỚNG DẪN HỌC BÀI

1. Ghi lại tên tác phẩm, tác giả, thể loại của tác phẩm (hoặc đoạn trích) văn học Việt Nam trung đại, được học và đọc thêm trong sách giáo khoa Ngữ văn THCS theo hai bộ phận văn học chữ Hán và chữ Nôm.

Trả lời:

a. Bộ phận văn học chữ Hán

STT

Tên tác phẩm (Đoạn trích)

Tác giả

Thể loại

1

Con hổ có nghĩa

Vũ Trinh

Truyện

2

Thầy thuốc giỏi cốt nhất ở tấm lòng

Hồ Nguyên Trừng

Truyện

3

Sông núi nước Nam

Lí Thường Kiệt

Thơ

4

Phò giá về kinh

Trần Quang Khải

Thơ

5

Thiên Trường vãn vọng

Trần Nhân Tông

Thơ

6

Côn Sơn Ca

Nguyễn Trãi

Thơ

7

Chiếu dời đô

Lí Công Uẩn

Chiếu

8

Hịch tướng sĩ

Trần Quốc Tuấn

Hịch

9

Nước Đại Việt ta

Nguyễn Trãi

Cáo

10

Bàn luận về phép học

Nguyễn Thiếp

Tấu

11

Chuyện người con gái Nam Xương

Nguyễn Dữ

Truyện

12

Chuyện cũ trong phủ chú Trịnh

Phạm Đình Hổ

Tùy bút

13

Hoàng Lê nhất thống chí       

Ngô gia văn phái

Tiểu thuyết

STT

Tên tác phẩm (Đoạn trích)

Tác giả

Thể loại

1

Con hổ có nghĩa

Vũ Trinh

Truyện

2

Thầy thuốc giỏi cốt nhất ở tấm lòng

Hồ Nguyên Trừng

Truyện

3

Sông núi nước Nam

Lí Thường Kiệt

Thơ

4

Phò giá về kinh

Trần Quang Khải

Thơ

5

Thiên Trường vãn vọng

Trần Nhân Tông

Thơ

6

Côn Sơn Ca

Nguyễn Trãi

Thơ

7

Chiếu dời đô

Lí Công Uẩn

Chiếu

8

Hịch tướng sĩ

Trần Quốc Tuấn

Hịch

9

Nước Đại Việt ta

Nguyễn Trãi

Cáo

10

Bàn luận về phép học

Nguyễn Thiếp

Tấu

11

Chuyện người con gái Nam Xương

Nguyễn Dữ

Truyện

12

Chuyện cũ trong phủ chú Trịnh

Phạm Đình Hổ

Tùy bút

13

Hoàng Lê nhất thống chí       

Ngô gia văn phái

Tiểu thuyết

 b. Bộ phận văn học chữ Nôm

STT

Tên tác phẩm (Đoạn trích)

Tác giả

Thể loại

1

Sau phút chia li

Đoàn Thị Điểm

Thơ song thất lục bát

2

Bánh trôi nước

Hồ Xuân Hương

Thơ tứ tuyệt

3

Qua Đèo Ngang

Bà Huyện Thanh Quan

Thơ thất ngôn bát cú

4

Bạn đến chơi nhà

Nguyễn Khuyến

Thơ thất ngôn bát cú

5

Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác

Phan Bội Châu

Thơ thất ngôn bát cú

6

Đập đá ở Côn Lôn

Phan Châu Trinh

Thơ thất ngôn bát cú

7

Muốn làm thằng Cuội

Tản Đà

Thơ thất ngôn bát cú

8

Hai chữ nước nhà

Trần Tuấn Khải

Song thất lục bát

9

Chị em Thúy Kiều

Nguyễn Du

Truyện thơ

10

Cảnh ngày xuân

Nguyễn Du

Truyện thơ

11

Kiều ở lầu Ngưng Bích

Nguyễn Du

Truyện thơ

12

Mã Giám Sinh mua Kiều

Nguyễn Du

Truyện thơ

13

Thúy Kiều báo ân báo oán

Nguyễn Du

Truyện thơ

14

Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga

Nguyễn Đình Chiểu

Truyện thơ

15

Lục Vân Tiên gặp nạn

Nguyễn Đình Chiểu

Truyện thơ

STT

Tên tác phẩm (Đoạn trích)

Tác giả

Thể loại

1

Sau phút chia li

Đoàn Thị Điểm

Thơ song thất lục bát

2

Bánh trôi nước

Hồ Xuân Hương

Thơ tứ tuyệt

3

Qua Đèo Ngang

Bà Huyện Thanh Quan

Thơ thất ngôn bát cú

4

Bạn đến chơi nhà

Nguyễn Khuyến

Thơ thất ngôn bát cú

5

Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác

Phan Bội Châu

Thơ thất ngôn bát cú

6

Đập đá ở Côn Lôn

Phan Châu Trinh

Thơ thất ngôn bát cú

7

Muốn làm thằng Cuội

Tản Đà

Thơ thất ngôn bát cú

8

Hai chữ nước nhà

Trần Tuấn Khải

Song thất lục bát

9

Chị em Thúy Kiều

Nguyễn Du

Truyện thơ

10

Cảnh ngày xuân

Nguyễn Du

Truyện thơ

11

Kiều ở lầu Ngưng Bích

Nguyễn Du

Truyện thơ

12

Mã Giám Sinh mua Kiều

Nguyễn Du

Truyện thơ

13

Thúy Kiều báo ân báo oán

Nguyễn Du

Truyện thơ

14

Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga

Nguyễn Đình Chiểu

Truyện thơ

15

Lục Vân Tiên gặp nạn

Nguyễn Đình Chiểu

Truyện thơ

2. Nêu những điểm phân biệt văn học dân gian với văn học viết.

Trả lời:

Văn học dân gian

Văn học viết

Sáng tác vô danh, mang tính tập thể

Sáng tác cá nhân, có tên tác giả

Khó xác định chính xác thời điểm ra đời

Dễ xác định chính xác thời điểm ra đời

Lưu truyền bằng hình thức truyền miệng, sau này được ghi chép lại 

Lưu truyền bằng văn tự ( văn bản)

Thường có dị bản ở các vùng, miền khác nhau

Chỉ có một bản duy nhất, không có dị bản

Thể loại đặc trưng, văn học viết không lặp lại : thần thoại, truyền thuyết, cổ tích.

Thể loại khá phong phú : thơ, truyện, tiểu thuyết, tùy bút…

Văn học dân gian

Văn học viết

Sáng tác vô danh, mang tính tập thể

Sáng tác cá nhân, có tên tác giả

Khó xác định chính xác thời điểm ra đời

Dễ xác định chính xác thời điểm ra đời

Lưu truyền bằng hình thức truyền miệng, sau này được ghi chép lại 

Lưu truyền bằng văn tự ( văn bản)

Thường có dị bản ở các vùng, miền khác nhau

Chỉ có một bản duy nhất, không có dị bản

Thể loại đặc trưng, văn học viết không lặp lại : thần thoại, truyền thuyết, cổ tích.

Thể loại khá phong phú : thơ, truyện, tiểu thuyết, tùy bút…

3. Hãy tìm những ví dụ trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, thơ Hồ Xuân Hương hoặc sáng tác của một tác giả hiện đại để thấy ảnh hưởng của văn học dân gian đến văn học viết.

Trả lời:

Bài thơ Con cò của Chế Lan Viên.

Con còn bế trên tay

Con chưa biết con cò

Nhưng trong lời mẹ hát

Có cánh cò đang bay.

“Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ

Con cò Đồng Đăng...”

Có một mình cò phải kiểm lấy ăn,

Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ.

“Con cò ăn đêm

Con cò xa tổ

Cò gặp cành mềm,

Cò sợ xáo măng...”

Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi, chớ sợ!

Trong lời ru của mẹ thẩm hơi xuân...

Tác giả đã vận dụng một cách sáng tạo các câu ca dao:

-               Con cò bay lả, bay la

Bay từ cổng phủ bay ra cánh đồng 

                Con cò bay lả, bay la

Bay từ cổng phủ bay về Đồng Đăng

                Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

                Ông ơi ông ướt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo mãng

              Có xáo thì xáo nước trong

Đừng xáo nước đục đau lòng cò con

-     Có thể dùng những bài thơ sau đây để chứng minh ảnh hưởng của văn học dân gian đến văn học viết:

-     Bánh trôi nước. (Hồ Xuân Hương)

-     Bạn đến chơi nhà. (Nguyễn Khuyến)

-    Mùa xuân nho nhỏ. (Thanh Hải)

4. Nêu và phân tích một số dẫn chứng cho thấy tinh thần yêu nước là một nội dung nổi bật trong văn học Việt Nam qua các thời kì.

Trả lời:

Có thể phân tích nội dung yêu nước trong bộ phận văn học yêu nước và cách mạng nửa đầu thế kỉ XX và giai đoạn 1945-1975. Chú ý là nếu trong thơ văn của các chí sĩ cách mạng hồi đầu thế kỉ XX, ý chí sôi sục cứu nước gắn với mong muốn cách tân đất nước, đánh đổ phong kiến đã trở thành công cụ của thực dân, đưa đất nước hòa nhập và tiến kịp trào lưu chung của thế giới, thì trong văn học cách mạng vô sản, mục tiêu cứu nước gắn liền với lí tưởng xã hội chủ nghĩa. Còn trong văn học giai đoạn 1945-1975, nội dung yêu nước lại càng phong phú và xuất sắc gắn liền với tư tưởng nhân dân, chủ nghĩa anh hùng và tinh thải lạc quan.

5. Nêu những biểu hiện của tư tưởng nhân đạo trong một tác phẩm tiêu biểu của văn học trung đại (ví dụ: Truyện Kiều của Nguyễn Du, Chuyện người con gái Nam Xương của Nguyễn Dữ) và một tác phẩm văn học hiện đại (ví dụ: Lão Hạc của Nam Cao, Tắt đèn của Ngô Tất Tố).

Trả lời: 

a)  Chuyện người con gái Nam Xương

-    Thông cảm xót xa với số phận đau khổ, oan trái của Vũ Nương người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa, là nạn nhân của chiến tranh, của tư tưởng và lễ giáo phong kiến.

-    Khẳng định ca ngợi các phẩm chất: thủy chung, coi trọng đạo lí tình nghĩa, hết lòng vì cha mẹ, chồng con của người phụ nữ

-    Mong ước rửa oan cho Vũ Nương để Vũ Nương được an ủi, tôn vinh ở một thế giới khác.

b)  Tắt đèn                          

-     Lên án sự bất công và tàn bạo của bộ máy cai trị thực dân phong kiến đối với người nông dân.

-     Khẳng định đề cao với trọn vẹn lòng yêu mến, trân trọng những phẩm chất tốt đẹp, sức sống và sự phản kháng mạnh mẽ của một người phụ nữ nông dân là chị Dậu.

B. SƠ LƯỢC VỀ MỘT SỐ THỂ LOẠI VĂN HỌC

1. Kể tên các thể loại chính của văn học dân gian được học trong chương trình Ngữ Văn THCS, nêu định nghĩa ngắn gọn về từng thể loại.

Trả lời:

Các thể loại chính của văn học dân gian được học trong chương trình Ngữ văn THCS.

+ Truvền thuyết.

+ Cổ tích.

+ Ngụ ngôn.

+ Truyện cười...

-     Truyền thuyết là gì?

Truyền thuyết là loại truyện dân gian truyền miệng kể về các nhân vật và sự kiện có liên quan đến lịch sử thời quá khứ, thường có yêu tố tưởng tượng, kì ảo.

-     Cổ tích là gì?

Truyện cổ tích là loại truyện dân gian thời xưa kể về cuộc đời của một số kiểu nhân vật quen thuộc như: nhân vật bất hạnh; nhân vật dũng sĩ và nhân vật có tài năng kì lạ, nhân vật thông minh và nhân vật ngốc nghếch; nhân vật là động vật.

Truyện cổ tích thường có yếu tố hoang đường, thể hiện ước mơ, niềm tin của nhân dân về chiến thắng cuối cùng của lòng nhân ái, lẽ phải, sự công bằng đối với gian tham, bất công của cái Thiện đối với cái Ác.

-     Truyện ngụ ngôn là gì?

Truyện ngụ ngôn là loại truyện kể, bằng văn xuôi hay văn vần, mượn chuyện về loài vật, đồ vật hoặc về chính con người để nói bóng gió, kín đáo chuyện con người, nhằm khuyên nhủ, răn dạy người ta bài học nào đó trong cuộc sống.

-     Truyện cười là gì?

Truyện cười là loại truyện kể về những hiện tượng đáng cười trong cuộc sống nhằm tạo ra tiếng cười mua vui hoặc phê phán những thói hư, tật xấu trong xã hội.

2. Tìm trong các truyện cổ tích mà em được học (hoặc đã đọc) những nhân vật thuộc các loại sau: nhân vật dũng sĩ, nhân vật có tài năng đặc biệt, nhân vật xấu xí, nhân vật ngốc nghếch.

Trả lời: 

- Nhân vật dũng sĩ: nhân vật Thạch Sanh trong truyện Thạch Sanh.

- Nhân vật có tài năng đặc biệt: Mã Lương trong truyện cổ tích Cây bút thần, Thạch Sanh trong truyện cổ tích Thạch Sanh.

- Nhân vật xấu xí hình thù kì lạ: Sọ Dừa trong truyện cổ tích Sọ Dừa.

- Nhân vật ngốc nghếch: Chàng Ngốc, Con chim ánh sáng…

3. Lấy bài thơ Qua Đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan để minh họa các quy tắc về niêm luật của thơ thất ngôn bát cú Đường luật (vần, thanh bằng trắc trong từng câu; đối, niêm giữa các câu).

Trả lời: 

Bài thơ Qua Đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan là một bài thơ tiêu biểu về thể thất ngôn bát cú bằng chữ Nôm. Bài thơ chỉ dùng một vần là vần bằng, ở chữ cuối các câu 1, 2, 4, 6, 8 (tà, hoa, nhà, gia, ta), về thanh, trong bài thơ có quy định vị trí và phối hợp các thanh bằng và trắc.

1

2

3

4

5

6

7

1

T

T

B

B

T

T

B

2

B

B

T

T

T

B

B

3

B

B

T

T

B

B

T

4

T

T

B

B

T

T

B

5

T

T

B

B

B

T

T

6

B

B

T

T

T

B

B

7

B

B

T

T

B

B

T

8

T

T

B

B

T

T

B

1

2

3

4

5

6

7

1

T

T

B

B

T

T

B

2

B

B

T

T

T

B

B

3

B

B

T

T

B

B

T

4

T

T

B

B

T

T

B

5

T

T

B

B

B

T

T

6

B

B

T

T

T

B

B

7

B

B

T

T

B

B

T

8

T

T

B

B

T

T

B

 Theo hệ thống ngang, gọi là luật thì chữ thứ 1, 3, 5 được tự do (nhất, tam, ngũ bất luận). Kì thực thanh của chữ thứ nhất và thứ ba chỉ tương đối được tự do vì có một vài trường hợp không được linh động. Còn chữ thứ 2, 4, 6 thì phải đúng luật (nhị, tứ, lục phân minh) thanh của chữ thứ tư phải ngược với thanh của chữ thứ hai và chữ thứ sáu.

Chữ thứ 2, câu đầu của bài thơ này là thanh trắc nên là luật trắc còn nếu chữ thứ hai câu đầu là thanh bằng thì là luật bằng. Theo hệ thống dọc gọi là niêm (dính - ở đây là có cùng cấu trúc về thanh điệu): Câu 1 phải niêm với câu 8, câu 2 với câu 3, câu 4 với câu 5, câu 6 với câu 7. Vế đối có các cặp đối giữa câu 3 và 4, 5 và 6.

Lom khom dưới núi tiều vài chú

Lác đác bên sông chợ mấy nhà

Nhớ nước đau lòng con quốc quốc

Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.

Các câu thơ này đối về ý, về thanh và về từ loại (thanh phải đôi bằng -  trắc, nhưng phải cùng từ loại).

Về cấu trúc bài thơ được triển khai theo bốn phần: đề (2 câu đầu) là mở đề vào bài thơ; thực (câu 3, 4) là miêu tả cụ thể tình, cảnh, sự; luận (câu 5, 6) là bàn luận nhận xét về đề tài; kết (2 câu cuôi) khép lại bài thơ.

4. Em đã học những truyện thơ Nôm nào? Tóm tắt thật ngắn gọn cốt truyện của những truyện thơ ấy và nhận xét xem có gì giống nhau trong các cốt truyện đó.

Trả lời: 

Em đã học các truyện thơ Nôm

-  Truyện Kiều của Nguyễn Du.

-  Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu.

Tóm tắt Truyện Kiểu: Thúy Kiều, một cô gái tài sắc vẹn toàn, gặp gỡ Kim Trọng, chàng thư sinh tài mạo phong tư cùng thề nguyền hẹn ước.

Gia đình Kiều bị oan. Kiều phải bán mình chuộc tội cho cha và em trai: Nàng trải qua 15 năm tủi nhục, rơi vào nhà chứa Tú Bà, mắc lừa Sở Khanh, làm lẽ Thúc Sinh, lại vào lầu xanh lần thứ hai và được làm vợ Từ Hải. Nhờ Từ Hải, Kiểu báo ân báo oán nhưng sau đó lại mắc lừa Hồ Tôn Hiến.  Từ Hải chết, nàng quyên sinh nhưng được cứu sông.

Cuối cùng Kim Trọng, Thúy Kiều gặp lại nhau, cả nhà đoàn tụ.

Tóm tắt Lục Vân Tiên: Lục Vân Tiên, người học trò gồm tài văn võ, trên đường lai kinh ứng thí đã đánh cướp cứu Kiều Nguyệt Nga. Do khóc thương mẹ mất, nên Lục Vân Tiên bị mù lòa lại bị bọn xấu xâm hại nhưng được thần và dân cứu giúp.

Trong khi đó, Kiều Nguyệt Nga - người tự nguyện chung thủy với Lục Vân Tiên sau ơn cứu nạn, cũng gặp chuyện không may. Nàng bị đem công giặc Ô Qua. Trên đường đi, nàng định tự vẫn nhưng được Phật và người cứu thoát.

Lục Vân Tiên thi đỗ Trạng gặp lại Kiều Nguyệt Nga. Hai người sống trong hạnh phúc.

về cốt truyện của hai truyện thơ trên có điểm giông nhau là cùng có ba phần:

a)  Gặp gỡ đính ước.

b)  Tai biến.

c)   Đoàn tụ.

5. Hãy lấy một số câu ca dao và vài đoạn thơ trong Truyện Kiều của Nguyễn Du để minh họa cho khả năng phong phú của thể thơ lục bát trong việc biểu hiện tâm trạng và kể chuyện, thuật việc.

Trả lời:

Ví dụ: Đoạn thơ trong truyện Kiều thể hiện sự linh hoạt trong thuật việc : đoạn trích Mã Giám Sinh mua Kiều

Đoạn thơ thể hiện tâm trạng : Nỗi thương mình, Kiều ở lầu Ngưng Bích.

6. Đọc lại một truyện ngắn hiện đại (ví dụ: Lão Hạc của Nam Cao, Bến quê của Nguyễn Minh Châu) và một truyện thời trung đại (ví dụ: Thầy thuốc giỏi cốt nhất ở tấm lòng của Hồ Nguyên Trừng, người con gái Nam Xương của Nguyễn Dữ), rồi nhận xét về sự khác nhau trong cách trần thuật, xây dựng nhân vật.

Trả lời: 

Lão Hạc của Nam Cao, Bến quê của Nguyễn Minh Châu là truyện ngắn hiện đại, Thầy thuốc giỏi cốt nhất ở tấm lòng của Hồ Nguyên Trừng và Chuyện người con gái Nam Xương của Nguyễn Dữ là truyện thời trung đại.

Cả hai đều thuộc loại hình tự sự nhưng truyện ngắn hiện đại có nhiều đổi mới so với truyện ngắn thời trung đại về phương thức tự sự, miêu tả. Truyện ngắn hiện đại, các cách trần thuật di chuyển điểm nhìn được sử dụng đa dạng. Cách trần thuật từ ngôi thứ nhất như lão Hạc thường chỉ thấy ở truyện ngắn hiện đại. Cả về xây dựng nhân vật cũng có khác. Nhân vật truyện trung đại thường xuất hiện qua lời kể,qua hành động, qua đối thoại chứ rât ít được thể hiện trực tiêp nội tâm, ít chú trọng khắc họa tính cách riêng vì thế thường thuộc nhân vật loại hình. Trong truyện hiện đại, nhân vật được chú ý khắc họa từ ngoại hình, hành động nhất là nội tâm, qua lời trần thuật, lời đối thoại, độc thoại của nhân vật...