Từ ngày có sông dẫn nước chảy xuôi, ông Đùng, bà Đùng thường xuyên đi sửa sang. Và cũng kể từ ngày có sông dẫn nước, dân Mường từ trên núi cao, rừng xa kéo xuống làm ăn dọc bến sông ngày càng đông đúc. Bên sông đã thấy những xóm chài. Trên sông xuất hiện ngày càng nhiều những thuyền bè đi lại. Người xuôi nhờ có sông Đà, ngược thuyền lên trao đổi hàng hóa với người Mường, còn người Dao, người H’Mông tận trên núi đá cao chót vót cũng biết theo thuyền về bán lâm thổ sản.

Nhưng đến một ngày kia, tự nhiên mặt sông vắng lặng. Có một con chim diều hâu từ đâu bay đến. Bóng nó bay rợp cả một làng chài. Ngày nào nó cũng bay đi bay lại dọc sông Đà, gặp người nó quắp người, gặp thuyền bè nó dùng cánh gây sóng gió đánh chìm, gây nên biết bào tai họa suốt cả dọc sông Đà.

Thấy dân bị chim ác quấy nhiễu, ông Đùng quyết làm nỏ bắn chim. Ông đi khắp đất Mường tìm cây to cao để làm cánh nỏ, tìm dây dài chắc để làm lẫy nỏ. Ông Đùng chọn những cây tre già, thẳng, cứng và sắc để làm mũi tên. Có nỏ cứng, có tên nhọn sắc rồi, ông Đùng chờ ngày giáp trận với con chim ác.

Vào một ngày kia, quả nhiên theo thói quen, con diều hâu bay ngược sông Đà tìm mồi. Từ xóm Ban [5], ông Đùng giương nỏ nhằm chim ác bắn. Mũi tên bay vun vút cắm ngay vào ức diều hâu. Con chim ác đảo cánh lúng liếng, toan tìm cách trốn chạy. Nhưng không kịp rồi. Máu và mỡ của chim ác rơi xuống dọc bờ sông từ xóm Ban lên tới tận mường Chu Hoa [6]. Cũng từ đó người ta không còn thấy bóng con chim ác nữa. Mặt nước sông Đà lại tấp nập đông vui bè xuôi, thuyền ngược.

Dân truyền rằng, dọc sông Đà từ xóm Ban tới mường Chu Hoa có những hòn đá nhầy nhượt, người ta gọi là đá mỡ. Đá mỡ trơn, người dẫm phải dễ trượt ngã. Nếu nhúng đá xuống nước có váng mỡ nổi lên. Họ bảo đấy là mỡ chim diều hâu đã bị ông Đùng bắn trúng trước đây rơi thấm vào đá đến bây giờ vẫn còn đầy rẫy.

ý nghĩa

Hình tượng ông Đùng thể hiện quan niệm thẩm mĩ của người xứ Nghệ, đó là đề cao vẻ đẹp tinh thần. Cái đẹp của ông Đùng là cái đẹp từ những hành động phi thường, vô tư, hào hiệp và cả cái mộc mạc gần gũi. Đại Nam thống nhất chí nhận định về phong cách Nghệ “học trò Nghệ An chuộng khí tiết, nhiều người hào phóng không trói buộc, dốc chí chăm học, văn chương thì cứng cáp không cần đẹp lời”. Có ý kiến khác cũng cho rằng: “thi sĩ ở đây không quen gọt những thứ văn êm nhẹ, những vế đối tài tình, nhưng đã được giọng văn rắn rỏi và tư tưởng mạnh mẽ hơn kéo lại”. Nhận định đó chưa phải là toàn diện, song lại có cơ sở từ tính cách của người xứ Nghệ đầy nghị lực, có phần lí trí và cái nhìn thực tế bởi quen chịu đựng nhiều gian khổ. Bởi thế mà vẻ đẹp của ông Đùng, một vẻ đẹp hào phóng mà dung dị, kì vĩ mà lam lũ, đời thường, đó là vẻ đẹp mà người xứ Nghệ rất yêu thích. Với quan điểm thẩm mĩ như vậy nên ta thấy trong tư duy của người xứ Nghệ, ông Đùng gần như ôm hết mọi hành động phi thường nhất của người khổng lồ: kiến tạo vũ trụ, trị thuỷ, đúc chuông, diệt thú dữ và đánh giặc. Đó là những hành động rất kì vĩ, phóng khoáng nhưng sự phóng khoáng và hào hiệp được thấy nhiều hơn trong hành động ông Đùng đánh giặc chưa xong đã sang giúp đỡ lân bang và cả chút phong tình trong hành động ra kẻ chợ cùng với một cô gái, hai người mải mê trò chuyện mà bỏ quên cả đùm cơm. Vẻ đẹp của ông Đùng còn là cái đẹp của sự mộc mạc gần gũi với người dân lao động trong cái lam lũ của bàn tay moi vào lòng đất lấy sắt, dùng cánh tay làm búa, làm đe và cả cái miệt mài rèn sắt để chết hoá thành núi Hai Vai. Nhưng cái đẹp mà người xứ Nghệ đề cao là cái đẹp bên trong, vẻ đẹp tinh thần. Bởi thế mà cái đẹp hơn của hình tượng ông Đùng là ý nghĩa thẩm mĩ của hình tượng. Mà ý nghĩa thẩm mĩ của hình tượng ông Đùng đó là: khúc tráng ca ca ngợi sức mạnh, nghị lực phi thường và cả phần lam lũ cực nhọc của con người. Truyện ông Đùng còn là bài ca về những ước mơ, khát vọng của con người Nghệ Tĩnh, những khát vọng bình dị và cũng thật vĩ đại. Thiết nghĩ, ý nghĩa thẩm mĩ của hình tượng ông Đùng đã làm nên sức sống mãnh liệt cho nhân vật trong đời sống tinh thần của người Nghệ. Và chính ý nghĩa thẩm mĩ của hình tượng ông Đùng đã làm cho ông Đùng rất đẹp, đẹp như Sơn Tinh, như ông Gióng và như biết bao nhân vật khổng lồ trong thể loại “một đi không trở lại”