Một bài thơ đanh thép, hùng hồn, một bài thơ mang đậm tình cảm của một người con, một nhân dân yêu nước sâu đậm. Cái thứ ngữ điệu tuy có đầy mạnh mẽ, mãnh liệt nhưng vẫn làm cho con người ta rung động làm sao trước hào khí của dân tộc. Tự hào làm sao trước đất nước luôn với những người dân đoàn kết này! Thật hãnh diễn làm sao khi biết rằng, ông cha ta vốn nay vẫn luôn giữ gìn một truyền thống dân tộc, đó là yêu nước! Bài thơ là sự khẳng định chủ quyền của Việt Nam ta với quân giặc, cũng là sự khẳng định về tư thế độc lập, tự chủ và sự bình đẳng của ta với phong kiến phương Bắc.

Lý Thường Kiệt là một vị tướng thời nhà Lý. Ông được vua Lý Nhân Tông sai đem quân đi đánh quân Tống ở phòng tuyến sông Như Nguyệt. Bài thơ “Sông núi nước Nam” được ra đời vào hoàn cảnh đó. Bài thơ khẳng định chủ quyền về lãnh thổ của đất nước và nêu cao ý chí quyết tâm bảo vệ chủ quyền đó trước mọi kẻ thù xâm lược.

Có nhiều lời kể về sự ra đời của bài thơ, trong đó có truyền thuyết: Năm 1077, quân Tống do Quách Quỳ chỉ huy xâm lược nước ta. Vua Lý Nhân Tông sai Lý Thường Kiệt đem quân chặn giặc ở phòng tuyến sông Như Nguyệt (một khúc của sông Cầu, nay thuộc huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh). Bỗng một đêm, quân sĩ nghe từ trong đền thờ hai anh em Trương Hống và Trương Hát – hai vị tướng đánh giặc giỏi của Triệu Quang Phục, được tôn là thần sông Như Nguyệt – có tiếng ngâm bài thơ này. Bài thơ được viết theo thể thất ngôn tứ tuyệt.

Mở đầu bài thơ, tác giả Lí Thường Kiệt đã khẳng định một cách chắc chắn, mạnh mẽ về vấn đề chủ quyền, ranh giới lãnh thổ của dân tộc Đại Việt, đó là ranh giới đã được định sẵn, là nơi sinh sống của người dân Đại Việt. Lời khẳng định này không phải chỉ là lời khẳng định của tác giả, mà tác giả còn đưa ra những luận chứng sắc sảo, đó là bởi “sách trời” quy định. Tức sự độc lập, chủ quyền về lãnh thổ ấy được trời đất quy định, chứng giám. Một sự thật hiển nhiên mà không một ai có thể chối cãi được:“Sông núi nước Nam vua Nam ởRành rành định phận ở sách trời;Tác giả không dùng từ “Nam Vương” mà dùng từ “Nam Đế”. Trong quan niệm của những kẻ thống trị phong kiến phương Bắc, thì chỉ có vua của họ mới được phép xưng là “đế”. Họ tự cho mình là “thiên tử” (con trời), hơn tất cả các vị vua ở các xứ sở khác. Dùng chữ “Nam đế”, tác giả Nam quốc sơn hà biểu hiện một niềm tự hào, tự tôn dân tộc. Đằng sau câu thơ, ta như nghe được một tiếng nói mạnh mẽ, kiêu hãnh: Phương Nam ta cũng có đế, bình đẳng, ngang hàng với phương Bắc, không kẻ nào được phép coi thường. “Rành rành định phận ở sách trời” có nghĩa vùng lãnh thổ ấy, chủ quyền ấy của người Nam đã được sách trời ghi chép rõ ràng, dù có muốn cũng không thể chối cãi, phủ định. Như vậy, ở hai câu thơ đầu, tác giả không chỉ đưa ra luận điểm là lời khẳng định hào sảng, chắc chắn về vùng lãnh thổ, ranh giới quốc gia và chủ quyền mà tác giả còn rất tỉnh táo, sắc sảo khi đưa ra những luận cứ đúng đắn, giàu sức thuyết phục không một kẻ nào, một thế lực nào có thể phủ định, bác bỏ được nó. Giọng văn hào hùng, mạnh mẽ nhưng không giấu được niềm tự hào của bản thân Lí Thường Kiệt về chủ quyền của dân tộc mình.Tiếp sau lời khẳng định hùng hồn, đanh thép, tác giả đã mạnh mẽ đe dọa kẻ thù. Đó chính là cái kết cục đầy bi thảm mà chúng sẽ phải đón nhận nếu biết nhưng vẫn cố tình thực hiện hành động xâm lăng lãnh thổ, gây đau khổ cho nhân dân Đại Việt:“Cớ sao lũ giặc sang xâm phạmChúng bay sẽ bị đánh cho tơi bời”Câu thơ thứ ba lên án hành động phi nghĩa, phản thiên nghịch địa của quân Tống, tố cáo, vạch trần chuyện xâm lược nước ta, biến nước ta thành quận huyện của Trung Quốc. Câu thơ thứ tư mang hình thức là một câu khẳng định hoàn toàn có cơ sở bởi tác giả đã chỉ ra một chân lý: những kẻ làm trái ngược với ý trời nhất định sẽ phải chuốc lấy thất bại thảm hại.